Xülasə

 

          Şərqdə Osmanlı, cənubda Rusiya və şimalda İranla həmsərhəd olan Cənubi Qafqaz tarixən böyük geosiyasi əhəmiyyətə malikdir. Hansı ərazi-dövlət qurumu Qafqaza nəzarət edirdisə, geniş ticarət şəbəkələrini və güclü hərbi mövqelərini də o nəzarətdə saxlayırdı. Bu səbəbdən, son minillikdə ərazi mübahisələri şiddətli və bir qədər rutin olmuşdur. Qafqaz xalqlarının müasir etnik, mədəni və coğrafi parçalanması bu cür hərbi qarşıdurmaların nəticəsidir; bu gün ən diqqətəlayiq və əhəmiyyətli olan, 1826-1828-ci illərdə İkinci rus-iran müharibəsi nəticəsində imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsidir. İranlılar tərəfindən barışıq məqsədli olan bu müqavilə, Rusiyanın Zaqafqaziyanı dağıdıcı bir şəkildə fəth etməsinə son qoydu və bölgənin gələcək əsrlər boyu mədəni imicini formalaşdıraraq Qacarların torpaqlar üzərində nəzarətini əlindən aldı. Təxminən doxsan il ərzində müharibənin səbəbinin günahı birmənalı olaraq guya yalançı Britaniya kəşfiyyatı tərəfindən qızışdırılaraq qarşıdurmaya başlayan Qacar ​​rəhbərliyinin çiyinlərində idi. Ancaq, son illərdə bu cür iddialara etiraz edildi və münaqişənin daha ətraflı izahları ortaya çıxdı. Rus-iran müharibəsinin səbəbi ilə bağlı hər bir mübahisə, münaqişənin hər iki tərəfi üçün həm müsbət, həm də mənfi ideoloji nəticələri əhatə edir. İllər boyu rus mərkəzli modelin tarixçilər və qeyri-peşəkarlar tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilməsinə baxmayaraq, getdikcə aydınlaşırdı ki, bu məlumatlar yalnız faktiki əsaslarla deyil, həm də rus xalqı üçün ideoloji faydalar ilə bağlıdır. Bu məqalə İkinci rus-iran müharibəsinin səbəbi, təklif olunan hər bir səbəbin özünəməxsus əsaslandırılması və hər bir iddianın müasir aktuallığı ilə bağlı müxtəlif iddiaları qiymətləndirmək, müəyyən etmək və diskvalifikasiya etməyə yönəlib.

 

Müharibədən bir müddət əvvəl rus-iran münasibətləri

​

          İran sülalələri ilə Rusiya arasında ilk böyük toqquşmalar Səfəvilər dövründə baş vermişdir. Fransız rəyçisi Jean Chardin, farsların rusları "alçaq, mədəniyyətsiz və axmaq" hesab etdiklərini qeyd edib. Belə xüsusiyyət "qəddar Rusiya" mənasını verən Rus-e manhus fars ifadəsini meydana gətirdi. Professor Afşin Mətin-əsgərinin sözlərinə görə, "Bu cür ifadələr tam olaraq, alçaqlıq və hörmətsizliyi nəzərdə tuturdu". Buna baxmayaraq, iki imperiya I Şah Abbas tərəfindən başladılan diplomatik əlaqələri qorudu. 17 -ci əsrdə Böyük Pyotrun köklü islahatları ilə Rusiyanın gücü və qlobal nüfuzu inanılmaz dərəcədə artdı. 1722-ci ildə Çar Pyotrun dövründə Gilana edilən Rus basqını, Mətin-Əsgərinin adlandırdığı "Rusiyanın İranın şimalında hərbi və ticari iştirakı üçün uzunmüddətli bir plan"-ın başlanğıcını qoydu. 1736 -cı ildə Səfəvi sülaləsinin süqutu nəticəsində Osmanlı və ruslar əvvəllər şimali Farsın bir hissəsi olan Qafqazdakı əraziləri ələ keçirməyə başladılar. Yeni Türk Qacar ​​sülaləsi, Qafqazı millətin reinteqrasiya səylərinin bir hissəsi kimi qiymətləndirirdi, eyni zamanda ruslar tarixçi Muriel Atkinin "müstəmləkəçi bir baxış" adlandırdığı kimi imperiyasını genişləndirməyə başladılar. Rusiya üçün Qafqaz üzərində nəzarət fars ticarətinin tam monopoliyası və Hindistana qədər genişlənmə mümkünlüyü demək idi. Üstəlik, Qafqaz üzərində nəzarət rus ordusuna qərbdəki Osmanlılar üzərində üstünlük verdi. Rus İmperatorluğunun Qafqazda müsəlmanların hakimiyyəti altındakı xristianlar üzərində az rolu olsa da, buna baxmayaraq, onların bölgəni tam nəzarətə götürmək cəhdlərində böyük rolu oldu. Bu amillər Qafqazı, xüsusən də Cənubi Qafqazı (Araz çayının şimalı) Rusiyanın imperialist məqsədləri üçün tamamilə zəruri etdi.

 

İmperialist Qaydaya Qafqaz Baxışı

​

          Mətin-Əsgərinin sözlərinə görə, fəthinin qaçınılmazlığını inkar edə bilməyən Qafqaz xalqı Fars və Rusiyanın fövqəladə gücünü nəzərə alaraq, İran və Rusiyanın hökmranlığını millətçi və dini əsaslarla deyil, praqmatik olaraq müqayisə edirdilər. Atkinin sözlərinə görə,

 

"Mübahisəli əyalətlərin əhalisi bu imperiya qarşıdurmasına ən yaxşı halda ehtiyatlı nikbinliklə baxırdılar. Gürcüstanın son iki kralı və Gəncə xanı kimi bəzi hökmdarlar, bu və ya digər imperiyanın ənənəvi rəqiblərə qarşı mübarizədə dəyərli müttəfiq olacağına inanırdılar. Çox vaxt Qafqaz hökmdarları heç bir imperiyanın basqınını alqışlamırdılar, lakin bu faktı dəyişə bilmədikləri üçün bunun əvəzinə  öz maraqlarında mümkün olan ən sərfəli ittifaq tapmağa çalışırdılar. Bu, ənənəvi rəqiblərin hesabına idarəçiliyin mümkün olduğu qədər əlverişli şəkildə qorunması deməkdir."

 

24 iyul 1783-cü ildə Georgiyevski sülh müqaviləsinin imzalanması Rusiya-İran hərbi toqquşmasının qaçınılmaz olduğunu təsdiqlədi: Şərqi Gürcüstan Krallığı Kartli-Kaxeti Rusiyanın protektoratı olmaq üçün İranla bütün əlaqələrini kəsdi. Müqavilənin 1 -ci maddəsi Farsın adını qeyd edərək, rusların nəzərində imperialist mövqeyi əks etdirir:

​

"Maddə 1. Hörmətli Əlahəzrət Kartli və Kaxetinin Kralı İrakli, öz adından və varisləri adından, Fars və ya hər hansı bir gücün vassalı olması faktını tənqid edir və hər cür asılılığı rədd edir; və [bu müqavilə ilə] bütün dünya qarşısında bəyan edir ki, o və onun varisləri, İmperator Əlahəzrətinin Ümumrusiya Taxtının və Avqust Vərəsələrinin ali gücü və qorunması istisna olmaqla, özləri üzərində heç bir hökmranlıq tanımırlar, sözü gedən Taxtına sədaqət vəd edən dövlətlərin də köməyə ehtiyyacı olduqda onlara yardım etməyi vəd edir."

 

Rusların bölgədə olmasından qəzəblənən Ağa Məhəmməd Şah Qacar, 1795 -ci ilin sentyabrında Tiflisin (Tbilisi) çökməsinə səbəb olan Qafqazı öz imperiyasına qaytarmaq istəyirdi. Öz növbəsində, ruslar bölgəyə girdilər və bu da Ağaların Qafqaza ikinci dəfə hücum etməsinə səbəb oldu. Bu işğal 1797 -ci ilin mayında indiki Azərbaycan olan Şuşada Ağanın öldürülməsi ilə sona çatdı. Qafqaz ərazisinin Fars İmperiyası ilə tarixi əlaqələri vardı və tarixçi Maziar Behruzun dediyinə görə, "İrakli Qacar ​​şahına təslim olsaydı, böyük yerli güclərlə hakimiyyətdə qalacaqdı". Bu səbəbdən gürcülər, Qafqaz mentalitetinin rus və İran idarəçiliyinə dair Atkinin iddiasına uyğun hərəkət etsəydilər, heç bir qarşıdurma olmazdı. Bu baxımdan münaqişəni nəzərə alaraq, Qacarlara döyüşən tərəf kimi deyil, rusların başladığı münaqişəyə cavab verən tərəf kimi baxılır. Tarixçi Maziar Behruzun yazdığına görə:

​

"Şahın qoruduğu İranın mülkləri təcavüzkar müstəmləkə hücumlarına məruz qaldığından, həm Ağa Məhəmməd Şahın, həm də onun varisi Fəth Əli Şahın (Baba Xan Cahanbani) rəhbərliyi altında İranın Rusiya ilə qarşıdurmada mövqeyi müdafiə xarakterli idi. Nəticədə, bu münaqişənin vacib aspekti bütün bu müddət ərzində fəal aqressiv və ilhaq siyasətinin təşəbbüskarının Rusiya olması, İranın isə yalnız müdafiə mövqeyində reaksiyasını nümayiş etdirməsidir."

 

Birinci Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813)

​

          Birinci Rusiya-İran müharibəsi 1804-cü ildə Gəncənin ruslar tərəfindən talanması ilə başladı. Modernləşmənin olmaması səbəbindən ruslardan hərbi cəhətdən aşağı olan Gəncənin Qızılbaş ordusu 1813 -cü ildə rus ordusu tərəfindən məğlub edildi. Gülüstan Sülh Müqaviləsi, Qafqazın tam nəzarətini Rusiyaya verməklə müharibəni rəsmən dayandırdı. Ancaq müqaviləni imzalamadan əvvəl ruslar əlverişli şərtlərlə müharibəni bitirmək üçün çoxsaylı cəhdlər etdilər. Hər bir təklif sülh qarşılığında böyük ərazilərin ruslara verilməsini tələb edirdi; hər təklif rədd edilirdi. Gülüstan müqaviləsi, İngiltərə səfiri Gore Ovsleyin İngiltərə hökumətinin müqaviləni imzalandıqdan sonra bəzi Qafqaz ərazilərini İrana qaytaracağını vəd etdiyi Fəth Əli Şah tərəfindən zorla imzalanmışdır. Farsın böyük coğrafi itkilərinə baxmayaraq, Araz çayının şimalındakı iki xanlıq İrana saxlanıldı  amma bununla da Rusiya narazı qaldı. Behruzun sözlərinə görə, "Gülüstan sadəcə gələcək danışıqlar, bütün digər mübahisəli məsələlər, xüsusən də yeni bir sərhəd üçün müvəqqəti olaraq atəşkəs xətti idi." Beləliklə, Gülüstan müqaviləsi Qafqaz məsələsində Türk Qacarları ilə Ruslar arasında bir heçə çevrildi və nəticədə İkinci Rusiya-İran müharibəsinin başlamasına səbəb oldu. Bu ikinci müharibənin səbəbinin müəyyən edilməsində müharibələrarası dövr böyük əhəmiyyət kəsb edir.

 

Müharibədən sonrakı münasibətlər

​

          Əsassız deyil ki, o dövrdə Qafqazda ən önəmli şəxs Çar Aleksandrın təyin etdiyi Gürcüstanın və işğal olunmuş Qafqazın qubernatoru Aleksey Petroviç Yermolov idi. Çar ilə çox yaxın münasibətdə olan Yermolov, Qafqazda son dərəcə yüksək bir muxtariyyət aldı. Əslində, Yermolovun Qafqazla bağlı siyasəti çox vaxt Sankt -Peterburqla açıq şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi. Yermolov öz istəyi ilə hərəkət edərək, inanırdı ki, Qafqazın tamamilə ələ keçirilməsi onun siyasi gücünü gücləndirəcək və Rusiya imperialist məqsədlərinə çatacaq. Behruzun sözlərinə görə, "Bəlkə də Yermolovun ən əhəmiyyətli missiyası qısa müddətdə İran xanlıqlarının qalan hissəsinin ələ keçirilməsinə yol açmaq və Araz çayını sərhəd etmək idi." Bu halda, Yermolov İranla qarşıdurma yaratmaq üçün əlindən gələn hər şeyi edərdi ki, Qafqazı ələ keçirsin. Yermolov hakimiyyəti dövründə qafqazlılara, xüsusən də bölgə müsəlmanlarına qarşı kobud və qəddar rəftar edirdi. Yazıçı və jurnalist John Baddeleyin 1908 -ci ildə yazdığı kimi, "Rusiya məhkəmə proseduru, qanuni adətlərinə son dərəcə güclü bağlı olan insanlara tətbiq edilirdi. Bir sözlə, görünən odur ki, [General] Grekov, Yermolovun "aulları məhv etmək, girovları asmaq və qadın və uşaqları öldürmək" kimi şiddətli və sərt təhdidlərinə uyğun hərəkət edirdi. Bu dövrlə bağlı rus məlumatlarını oxuyan heç bir qərəzsiz oxucu onların sərt şəkildə sıxışdırıldığına şübhə edə bilməz. Yermolov bölgənin ələ keçirilməsini davam etdirdi və 1825 -ci ilin əvvəlində Göyçə Gölü ətrafındakı ərazilərin işğal edilməsini əmr etdi və bu, şübhəsiz ki, Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Qacarlara qaldı. Yermolovun Sankt -Peterburqa Qafqazla bağlı fikirləri arasındakı uyğunsuzluq, yeni Çar I Nikolayın Yermolova yazdığı "Gülüstan sülh müqaviləsinə uyğun olaraq İranla sülhün qorunmasının zəruriliyini bildirən" məktubunda xüsusilə vurğulanırdı.
 

Sultaniyə məclisi

​

          1826 -cı ilin iyununda, Rusiyanın hərbi əməliyyatlarına qarşı planı tamamlamaq üçün Sultaniyə Şurası toplandı. Son söz şahın olsa da, məsləhətçilər və lobbiçilər onun fikrini dəyişmək ümidi ilə məclisə qatıldılar. Şuranın keçirildiyi vaxta qədər, Yermolov artıq İran ərazisinin dərinliyində olan Baş Aparanı işğal etmişdi və Qacarların dərhal hərəkət etməsi qaçınılmaz oldu. Bundan əlavə, əraziyə basqınlar, Yermolovun işğal etdiyi ərazilərdəki müsəlmanlara qarşı qəddar rəftarı - bütün bunlar şah üçün bir siqnal rolunu oynadı. Behruzun sözlərinə görə, “O da doğrudur ki, mənəvi öhdəliklərə, namizədlərə və dini vəzifəyə uyğun olaraq, bu əhali ilə pis rəftar ediləcəyi təqdirdə, şahın hərəkətə keçməsi tələb olunurdu. Fəth Əli Şah Qacar ​​təkcə İranın qorunan ərazilərinin kralı deyil, həm də müsəlmanların - hazırki vəziyyətdə şiə müsəlmanlarının qoruyucusu idi. Əgər şiə camaatı hər hansısa bir yerdə onlara zərər veriləcəyi ilə bağlı təhdid edilsələr İran şahının buna reaksiya verəcəyi gözlənilirdi."

​

          Eyni zamanda, Qacarların qərarına paralel olaraq  Rusiyada baş verən hakimiyyət mübarizəsi də təsir etmişdir. Çar I Aleksandr 1825 -ci il dekabrın 1 -də öldü və kiçik qardaşı I Nikolas taxtı miras aldı. Buna baxmayaraq Rusiyada Dekolbrist üsyanını qaldıraraq Nikolayın böyük qardaşı Konstantinin hakimiyyətə gəlməsini dəstəkləyənlər var idi. İranda qəbilələrarası müharibələrin tarixçəsi nəzərə alınmaqla, Dekembrist qiyamının tam miqyaslı bir vətəndaş müharibəsi kimi şərh edilməsi yanlış idi.  O vaxt İranda olan general -leytenant William Monteithin izah etdiyi kimi, "Məhz bu dövrdə İmperator İskəndərin ölümündən sonra Sankt -Peterburqa hərbi üsyanla bağlı kəşfiyyat gəldi: Farsdakı bu üsyan, vətəndaş müharibəsinə və mübahisəli varisliyə qədər böyüdü ". Beləliklə, Rusiyanın zəifləmiş vəziyyətdə olduğuna inanan Qacarlar, müharibə ərəfəsində tarazlaşaraq, Şuraya riskli mövqedə daxil oldular.  Maraqlısı odur ki, Britaniya da Şurada rol oynayırdı. Böyük Britaniyanın nümayəndəsi Cənab Henry Willock idi. Fəth Əli Şah Qacarla söhbətində Willock onu ruslarla müharibə elan etməkdənsə, güzəştə getməyə çağırdı.

​

          Şahzadə Abbas Mirzə üçün müharibə qərarı xüsusilə çətin idi. Bir tərəfdən, Şuranın müharibə tərəfdarları onu ruslara qarşı qətiyyətsizliyinə görə qınayırdılar. Ruslar isə digər tərəfdən Mirzənı İngiltərənin təsirində olmaqda günahlandırırdılar.

Azərbaycanın Qızılbaş ordusunun müharibəyə hazır olmadığını nəzərə alaraq əvvəlcə Rusiya ilə müharibədən qaçmağa çalışan Mirzə nə əleyhdarlara, nə də tərəfdarlara aid deyildi.

​

          Yermolovun necə bir insan olduğunu bilən Mirzə, Şuraya gəlməzdən əvvəl tək seçimin müharibə olduğuna qərar verdi. Behruzun fikrincə: "Abbas Mirzə yəqin ki, nə Rusiya ilə sərhəd mübahisələrini həll edə bilər, nə də Göyçə ətrafındakı ərazilərin işğalının qarşısını ala bilməzdi; və özü müharibə elan etmək səlahiyyətinə malik olmasa da, Fəth Əli Şah üzərində böyük təsir göstərərək Abbas Mirzəni şah etdi, hansı ki o müharibə elan edə biləcəkdi. Beləliklə, Şah genişmiqyaslı müharibə elan etdi və Yermolov İrandan hücumların yaranması məqsədinə çatdı.

 

İkinci Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828) və iddia edilən səbəblər

​

          Qacarlar böyük bir məğlubiyyətə uğradılar. Hələ də modernləşdirilməmiş Qızılbaş ordusu yenidən Rusiya hərbi qüvvələri tərəfindən məğlub edildi. İlkin qələbəyə baxmayaraq, qismən Yermolovun Qafqazda üzləşdiyi müqaviməti düzgün qiymətləndirməməsi səbəbindən Qacarlar, müharibənin başlamasından iki il keçməmiş məğlub oldu və 1828 -ci ildə Türkmənçay Sülh Müqaviləsi imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən, İran Rusiya ilə sərhədlərini yenidən nəzərdən keçirdi və bütün Qafqaz ərazisini ona verdi. Yermolovun səlahiyyəti ilə Araz çayı Rusiya ilə İran arasında yeni bir sərhəd oldu. İran Rusiyaya təzminat ödədi və Rusiya bölgə üzərində tam iqtisadi nəzarəti ələ keçirdi. Münaqişənin səbəbini təyin edən Türkmənçay müqaviləsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müqavilədə müharibənin başlamasının məsuliyyətini qəbul edərək, Gülüstan müqaviləsinin imzalanması zamanı verdiyi vədləri pozduğuna görə İranın rəsmi üzrxahlıq məktubu var. Ancaq təqdim olunan təhlillər bunun sadəcə doğru olmadığını göstərir. Bir tarixçiyə görə, "İranın ikinci Rusiya-İran müharibəsinə başlamaqda günahlandırılması, qurbanı müqavimət göstərdiyi üçün günahlandırmağa bənzəyir".

​

          Buna baxmayaraq, müharibənin başlamasında Qacarları günahlandırmaq adi bir məsələdir. Rus və rusiyapərəst mənbələrin əksəriyyəti münaqişənin həllində Fəth Əli Şahı günahlandırır, İran tərəfdarı mənbələr isə iddia edir ki, İran müharibəni yalnız yalançı Britaniya kəşfiyyatı səbəbindən başlatdı. Bəzi araşdırmalarda "İngilislər İranı Rusiya ilə müharibəyə təhrik etməklə yanaşı, həm də hərbi və maliyyə yardımı da daxil olmaqla bütün mümkün yollarla İranlıları qarşıdurmaya hazırladı" deyilir, digərləri isə "Fəth Əli Şah Rusiya İmperiyasına itirilmiş əraziləri geri almağı məsləhət görən və hərbi əməliyyata dəstək verən ingilis agentlərinin məsləhətinə güvəndi. " deyir. İngilislərin ittihamının, daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, heç bir tarixi əsası yoxdur. İngiltərənin müharibədən uzaq olması onlara müharibədən daha çox faydalı olardı. 1814 -cü ildən sonra Britaniya İmperiyası Rusiya silahlı toqquşmaya girəcəyi təqdirdə İranı Rusiyadan müdafiə etməyə söz verdi. İranın müharibəyə başlaması halında isə İngiltərənin İranı müdafiə etmək öhdəliyi yox idi və beləliklə İngiltərə nəyin bahasına olursa olsun müharibədən qaçmaqda maraqlı idi. Əslində şah İngiltərənin maraqları naminə bir tərəfli olaraq mübahisə vəziyyətində Rusiyaya boyun əydi; Bu, Willockun şahın güzəştə getməli və barışmalı olduğu, döyüşməməli olduğu fikri ilə sübut olunur. Ancaq bu cür dəlillər iranlıların gözündə nadir hallarda tanınır. Tarixçi Rudi Mattinin təsvirlərinə görə, "Əksər iranlılar, xüsusən də yaşlı nəsil, hələ də ölkələrindəki hər bir mənfi hadisənin və inkişafın arxasında İngiltərənin təsirini görürlər. Nadir hallarda, Rusiyanın İrandakı tarixi rolundan bəhs edilir. "Bu mövqe olduqca məqbuldur. Türkmənçay müqaviləsində Farsın üzr istəməsini nəzərə alaraq, rusları ittiham etmək Qacar ​​sülaləsinin öz yazılarına zidd olardı. Bununla belə, onlar cəzasız qalmaqla İngilisləri günahlandıra bilərlər. Bir tərəfdən də, İngiltərəni qəsdən günahlandırmaq İkinci Rusiya-İran müharibəsində İranın hərbi uğursuzluğunun təsirini azaltmağa kömək edir. Beləliklə, İran psixikasında iranlıların ideoloji üstünlüyü yadda qalır. Digər tərəfdən, Rusiya Türkmənçay Sülh Müqaviləsi ilə ideoloji üstünlüyünü gücləndirdi, farsları günahlarını etiraf etməyə məcbur etdi və bununla da indiki və gələcəkdə ruslardan bütün günahları sildi.

​

Nəticə

 

          Sivilizasiyanın əvvələrindən ideoloji mübarizə mühüm rol oynayırdı. Bir millətin vətəndaşlarının millətin keçmişinə dəstək olması üçün güclü, birləşmiş və millətçi bir siyasi təməl yaratmaq vacibdir. Beləliklə, tarixin gedişində, tərəflərdən birinin az və ya çox faydalı görünəcəyi şəkildə yenidən yazmaq üçün dəfələrlə və qəsdən cəhdlər olmuşdur. Çox vaxt revizionist hekayə faktlarla ziddiyyət təşkil edir. Baxdığımız hər yerdə bu cür düzəlişlərin nümunələrinə rast gəlmək olar. Birləşmiş Ştatlarda Vətəndaş Müharibəsindəki Cənub bölməsinin əsl səbəbinə, yerli hökumətin saxta ilahiləşdirilməsinə qarşı etiraz aksiyası başlandı. Yenə də ABŞ-da Vyetnam müharibəsinin kommunizm əleyhdarlarını onun subyekti olmaqdan xilas etmək üçün aparıldığı söylənilirdi - amma rəqiblər kommunizmi silahlarla qarşıladılar. Aydındır ki, Amerika Cənubuna köləliyə bağlılığını qəbul etmək çətindir və ya ümumiyyətlə amerikalılar üçün qəddar, lazımsız və ümidsiz bir müharibə apardıqlarını etiraf etməyin çətin olduğu başa düşüləndir. Eyni fikir bu gün İranlılar və Ruslar üçün də keçərlidir: Rusların güclü hökümətinin qərarlarını mülki insanlara qarşı qəddar rəftar edərək hücuma səbəb olan tək bir qubernator tərəfindən pozula biləcəyinə inanmaq ağrılıdır; İranlılar üçün də heyranedici Qacarların, hər cəhətdən hazırlıqsız, açıq aydın məğlub olacaqları bilinən müharibə aparmaqları, və nəticədə nüfuzlu və zəngin Cənubi Qafqazın itirilməsi,  və tarixi Azərbaycan əhalisinin İran ilə Rusiya arasında bölünməsinə inanması eyni dərəcədə çətindir. Nəticədə ruslar iranlıları, iranlılar ingilisləri günahlandırır.  Ancaq heç bir ölkənin tarixi qüsursuz olmur. Hökümətlər xalqlarını sıxışdırır, qarşıdurmalara girir və tez -tez vəziyyəti yanlış qiymətləndirirlər. Ancaq edilə biləcək ən yaxşı şey, keçmiş pislikləri inadla yenidən yazmaq deyil, nə qədər çətin və ağrılı olsa da həqiqəti mənimsəməyə çalışmaqdır ki, bu səhvlər bir daha təkrarlanmasın.